ANDRZEJ KOBYLINSKI SULLE VACANZE FILOSOFICHE ESTIVE (2014)

Sprawozdanie z XVII Tygodnia Filozof icznego
La Morale tra Panteismo, Teismo
e Ateismo, Saltino-Vallombrosa (Florencja), 21-27 sierpnia 2014 

Andrzej Kobyliński

Università del Cardinale Stefan Wyszyński di Varsavia

LA PRESENZA DELLA RIFLESSIONE FILOSOFICA

NELLA SOCIETÀ ITALIANA DI OGGI

1. Introduzione

Nella patria di Dante la problematica filosofica è indubbiamente più presente, nella cultura e nella vita sociale, che nelle altre società europee. Questo fenomeno si inserisce nella lunga e ricca tradizione umanistica del Paese, che risale ad autori come Giambattista Vico, Francesco De Sanctis, Antonio Gramsci, Luigi Sturzo, Giovanni Gentile e Benedetto Croce. Una delle conseguenze di questa eredità culturale ed intellettuale così ricca consiste nella presenza della riflessione filosofica nelle università, nelle scuole, sulla stampa, nella cultura di massa e nella vita pubblica.

2. Le vacanze filosofiche

            Nel 1983 sono state organizzate per la prima volta in Italia le cosiddette vacanze filosofiche per le persone che non si occupano di questo settore della conoscenza a livello scientifico e professionale[1]. Uno dei principali animatori di questo progetto è il prof. Augusto Cavadi di Palermo, che in diversi modi sta promuovendo oggi in Italia la riflessione sulle questioni filosofiche[2]. Cavadi – come uno dei pionieri della moderna filosofia-in-pratica – è anche autore di libri che presentano i più importanti concetti contemporanei di questa forma di uso e promozione della filosofia[3].

Nel corso degli anni questa iniziativa, così preziosa ed interessante, si è trasformata in settimane. Chi sceglie questa forma di trascorrere una vacanza estiva, che dura una o due settimane, ogni giorno partecipa a due seminari scientifici: la mattina, alle ore 9.00-10.30, e poi la sera, alle ore 18.15-19.45. Il tempo che rimane viene dedicato a diverse attività, come lettura dei libri, conversazioni, passeggiate, visite nei musei o ascolto di concerti musicali. Le conferenze tenute durante alcune vacanze filosofiche sono state pubblicate come libri[4].

Le vacanze filosofiche, chiamate ufficialmente “Settimana Filosofica”, vengono organizzate ogni anno in una regione diversa del Bel Paese. La XVII edizione di questa iniziativa si è svolta tra il 21 e il 27 agosto 2014 a Saltino-Vallombrosa, vicino a Frenze. Indubbiamente questa località ha un carattere magico e molto particolare: si trova 1.000 metri sul livello del mare, è uno dei più suggestivi angoli della Toscana. Saltino-Vallombrosa è anche molto importante per lo sviluppo del pensiero filosofico italiano e per la formazione della scienza moderna. Perché? Ebbene, proprio in questa località si trova la famosa Abbazia di Santa Maria di Vallombrosa, che appartiene all'Ordine dei Padri vallombrosani – congregazione fondata nel 1039 da San Giovanni Gualberto, il cui nome deriva dal villaggio di Vallombrosa, dove San Giovanni Gualberto fondò il primo monastero di questa comunità. I Padri vallombrosani – assieme all’Ordine cistercense, ai Cavalieri Templari, ai Padri trappisti ed ai Monaci certosini – sono uno dei tanti ordini religiosi maschili che si fondano sulla regola benedettina.

Proprio in questa abbazia si è formato intellettualmente e culturalmente, attraverso molti anni di scuola, il giovane Galileo Galilei – futuro grande filosofo, astronomo, matematico e creatore dei fondamenti della fisica moderna. Per molti secoli, l'Abbazia di Vallombrosa fu uno dei centri scientifici più importanti della Penisola appenninica. Padri vallombrosani erano famosi soprattutto per le loro ricerche nel campo delle scienze, come astronomia, botanica, matematica, geometria, meccanica e meteorologia.

Nell'estate del 2014, nel corso di una speciale mostra, organizzata presso l'abbazia, si poteva vedere per la prima volta un importante manoscritto attribuito a Diego de Franchi del XVI secolo, in cui si menziona Galileo Galilei come uno dei novizi dell'Abbazia di Vallombrosa. Secondo questo documento, il futuro filosofo e grande scienziato ha iniziato la sua permanenza nell'abbazia circa nell’anno 1578 e ha vissuto lì per circa quattro anni. La parte più importante dell'educazione che il giovane Galileo Galilei ha ricevuto dai Padri vallombrosani ha riguardato soprattutto la conoscenza più approfondita dei principi della logica aristotelica. Senza dubbio la struttura greca del pensiero logico ha profondamente influenzato la qualità e la precisione delle sue successive scoperte e teorie scientifiche.

3. Le domande filosofiche sulla morale

La XVII Settimana Filosofica, organizzata a Saltino-Vallombrosa, ha avuto come titolo : “La morale tra panteismo, teismo e ateismo”. Per i primi due giorni, durante i seminari tenuti dal prof. Elio Rindone di Roma, è stato affrontato il problema di autonomia e teonomia nel mondo antico e nel medioevo. Rindone ha osservato che non si può non iniziare un serio seminario filosofico dal pensiero dei Greci. Proprio nel mondo greco trova le sue origini la riflessione sistematica sulla moralità. Non c’è alcun dubbio che l’etica nasce in Grecia. Socrate ha sperimentato l'esistenza di valori morali oggettivi per via intuitiva, mentre Platone e Aristotele hanno cercato di dare ai valori morali un fondamento logico ed ontologico – inserendoli in una visione complessiva di tutta la realtà. Per i Greci il picco di etica è stato il principio di giustizia: dare a ciascuno ciò che gli appartiene e ciò che è giusto.

Rindone ha messo in rilievo che, nello stesso tempo in cui stava maturando il pensiero greco, nel Medio Oriente nasceva la concezione biblica di etica. Questa visione della morale è molto variegata fino ad oggi, ma si può trovare un filo comune, un filo di Arianna, che conduce dai profeti dell'Antico Testamento agli insegnamenti di Gesù di Nazaret: è la convinzione che la giustizia è importante, ma non sufficiente. Dal momento che il Signore ama il mondo e l'uomo disinteressatamente, Egli può anche suscitare negli esseri umani un atteggiamento simile.

Per questo motivo, siamo in grado di sperimentare nel mondo non solo la giustizia, ma anche la carità presente negli atteggiamenti e nei comportamenti di molte persone. Nel medioevo molti pensatori hanno tentato di elaborare una sintesi di sapienza greca e saggezza ebraica. La corrente più speculativa (San Tommaso d'Aquino) si concentrava sulla razionalità greca, trascurando la carità, mentre la corrente più sentimentale (San Bonaventura) ha mantenuto la pazzia d'amore (San Francesco che bacia il lebbroso), trascurando la fondazione di carattere logico e razionale.

I seminari condotti nei giorni successivi dal prof. Alessandro Roani di Fabriano si sono concentrati sugli elementi principali della filosofia del potere e della libertà creata in epoca moderna. È stato ricordato che l'epoca moderna è nata con Cartesio, che ha applicato il metodo “matematico” non solo alla metafisica, ma anche alla morale. Questo tipo di approccio analitico, tuttavia, ha impedito il passaggio dalla moralità di tipo “transitorio” alla moralità di tipo “definitivo”.

La prima concezione sistematica dell’etica all'inizio dell'epoca moderna è stata elaborata da Baruch Spinoza. Si tratta di una delle sue opere più importanti ossia Etica dimostrata secondo l'ordine geometrico, che è stata pubblicata nel 1677 – dopo la morte di Spinoza. La visione di moralità, presentata in questo libro, si basa sulla concezione materialistica dell'uomo, inteso come parte della natura. L'uomo è qui presentato come parte integrale della natura. Di conseguenza, egli dovrebbe costruire il suo spazio morale e culturale in conformità con le leggi della natura. Secondo Spinoza, tutti siamo sottoposti alle leggi naturali di carattere logico che si fanno conoscere razionalmente. Ma, come esseri razionali, possiamo anche creare delle regole e delle leggi, alle quali ci sottoponiamo nella vita pubblica e sociale.

Spinoza è stato uno dei primi autori che hanno visto la natura illusoria del nostro senso di libertà e del libero arbitrio. Egli ha sostenuto che una persona può scegliere solo entro le possibilità che sono attualmente disponibili. Le scelte dell’uomo non sempre vengono fatte in modo consapevole. Spinoza ha creato un'etica tanto più perfetta, quanto più radicale è stata la sua negazione della libertà umana. Ma ha senso ancora l’etica, se non c'è la libertà? Quale valore ha l'etica, se non possiamo più accettarla liberamente oppure respingerla? Circa 100 anni dopo Spinoza, Kant disse che tale etica non ha molto senso. Pertanto il filosofo di Königsberg ha messo al centro del suo sistema etico proprio la libertà umana. Successivamente Kant ha basato tutta la sua morale sul nostro senso del dovere e sull'imperativo categorico.

4. Nietzsche e nichilismo 

Negli ultimi decenni il nichilismo si è trovato al centro d'interesse di molti rappresentanti della filosofia italiana. Sembra che nella patria di Dante si dedichi a questo fenomeno più attenzione che negli altri paesi. Lo conferma il numero dei libri e degli articoli pubblicati su questo argomento e delle conferenze organizzate da diversi studiosi[5]. Di conseguenza, in Italia troviamo tanti tentativi molto interessanti di cogliere l’essenza del nichilismo e di analizzarlo a livello teoretico.

La parola “nihilismo” è stata introdotta nella lingua italiana nel 1841, da Pasquale Galluppi. Nella metà del XIX secolo il concetto di nichilismo viene usato anche da Carlo Cattaneo. Però il primo teoretico italiano del nichilismo è stato Francesco De Sanctis il quale, nella seconda metà del XIX secolo, ha analizzato filosoficamente il concetto del nulla presente negli scritti di Giacomo Leopardi. Una fioritura vera e propria della letteratura nichilistica inizia in Italia negli anni Sessanta del XX secolo e in realtà dura fino ad oggi. Mezzo secolo fa uno dei fattori principali di questa “primavera nichilistica” fu indubbiamente la  Nietzsche-Renaissance. Nel 1964 è stata pubblicata la versione italiana dell’opera omnia del profeta del nichilismo. Un altro importante fattore era la filosofia dell’esistenza nata in Germania, assimilata in Italia da importanti autori come Alberto Caracciolo e Luigi Pareyson.

Di conseguenza, negli ultimi decenni, molti intellettuali italiani – prescindendo dalla corrente filosofica preferita – hanno concentrato la propria attenzione sul fenomeno del nichilismo. Così troviamo la sua interpretazione presso autori tanto diversi come Massimo Cacciari, Sergio Givone, Vittorio Possenti, Emanuele Severino, Federico Vercellone, Vincenzo Vitiello e Franco Volpi.

Nanche durante la XVII Settimana Filosofica poteva mancare qualcosa di Nietzsche e del nichilismo anche. Questo argomento così attuale è stato affrontato a Saltino-Vallombrosa dal prof. Francesco Dipalo di Bracciano che ha parlato della ricerca di nuovi modelli etici possibili dopo “la morte di Dio”. L’autore dell’opera filosofica Also sprach Zarathustra condivideva la convinzione di Arthur Schopenhauer che in principio non era il Logos, ma l’Assurdo. La proposta di Nietzsche riguardava la creazione di nuovi valori, al di là del confine tra bene e male. Questo confine non si può più stabilire né difendere dopo “la morte di Dio”. La visione morale di Nietzsche può essere chiamata un nichilismo attivo, creativo e positivo, che prende molte soluzioni del mondo ellenistico e per certi versi assomiglia alla visione buddhista del mondo.

Francesco Dipalo ha detto che nel mondo, dopo “la morte di Dio”, si deve accettare la vita come un processo eterno di continuo divenire e qualcosa di molto instabile. Questo tipo/tema dell’accettazione della volatilità della vita non dovrebbe portare alla disperazione di un sopravvissuto che ha perso il fondamento. Al contrario l’incontro con la vita nella sua fragilità e nella sua caducità risveglia in noi una nuova sensibilità religiosa e ci apre a un nuovo incontro con il sacro. In questa prospettiva, la vita è un processo senza fine della liberazione continua del soggetto dai falsi fondamenti: il soggetto si affida sempre di più all'oceano infinito dell'esistenza che è indefinito e senza confini. Questo sconfinato oceano dell’esistenza consiste nel nulla – il nulla ci accoglie nella vita e ci aspetta dopo la morte, come il Nirvana, ossia lo stato incondizionato della liberazione dal ciclo di nascita e morte e la liberazione finale dalla sofferenza e delle sue cause. 

5. Consulenza filosofica e filosofia di strada 

Le Settimane Filosofiche creano anche una buona occasione per indicare altre forme di promozione della riflessione filosofica nella società. Alcuni organizzatori delle vacanze filosofiche sono anche consulenti filosofici. Nel Bel Paese ci un centinaio di persone che hanno la preparazione adeguata ed esercitano tale professione. I consulenti filosofici si occupano di cosiddette Pratiche Filosofiche e, in particolare, della Consulenza Filosofica. La professione del consulente filosofico "Phronesis" può essere esercitata da coloro che sono preparati e soddisfano i criteri stabiliti da  "Phronesis – Società Italiana per la Consulenza Filosofica".

Le persone che hanno organizzato in Italia la Consulenza Filosofica si riferiscono alle idee e metodi sviluppati da un filosofo tedesco, Gerd Achenbach, che nel 1982 ha fondato la "Società Internazionale per la Pratica Filosofica" (Internationale Gesellschaft für Philosophische Praxis). Achenbach sostiene che il consulente filosofico deve essere orientato verso un modo di filosofeggiare nel cerchio della vita quotidiana del suo interlocutore e  deve  usare un linguaggio attraverso il quale si possono tradurre – usando il metodo maieutico – grandi e ancora aperte questioni di filosofia nei termini della vita quotidiana.

Alcune  persone legate alle Settimane Filosofiche ed alla Società Italiana per la Consulenza Filosofica organizzano anche nel periodo estivo nelle località turistiche dei festival della filosofia di strada. Una delle forme nuove di questo tipo della promozione della filosofia è stata "Filofest – Il Festival della filosofia di strada", organizzato in provincia di  Fermo dal 28 al 31 agosto 2014. Il tema della terza edizione di questo festival era : “Abitare la precarietà. Fluidi scenari, giusta distanza, nuovi equilibri”.

I sostenitori di questa iniziativa credono che la filosofia non può avere se stessa come oggetto di riflessione, ma deve rispondere alle domande che vengono portate all’uomo dal territorio, dalla storia e dalla società. Durante il "Filofest" 2014 sono state tenute molte conferenze, sono stati organizzati molti laboratori, workshop e concerti. Nel programma era anche prevista la passeggiata filosofica lungo il lago di San Ruffino che aveva come tema : “Filosofia di strada. Filosofia-in-pratica”. Durante questa passeggiata faceva da Cicerone il professor Augusto Cavadi, che ogni tanto proponeva brevi pensieri filosofici per stimolare la reazione dei partecipanti.

Indubbiamente uno degli eventi più interessanti del Festival della filosofia di strada a Fermo è stato il “Laboratorio notturno in cammino di econarrazione”, guidato dal prof. Duccio Demetrio, fondatore e direttore scientifico della Libera Università dell'Autobiografia e anche dell’Accademia del Silenzio. Egli è anche autore di decine di libri al confine di filosofia, psicologia e letteratura, che promuovono l'auto-espressione sia attraverso lo sviluppo del proprio pensiero interno e autoanalitico, sia attraverso la pratica filosofica e terapeutica[6].

Uno degli elementi importanti del "Filofest" 2014 era anche una discussione teologica su “La precarietà del credere” tra un teologo cattolico liberale, Vito Mancuso, e un filosofo e teologo, Paolo Trianni, che si occupa nelle sue ricerche del rapporto esistente tra il cristianesimo e l’induismo. Vale la pena notare che all'interno di questi festival vengono organizzate anche discussioni filosofiche al  caffè, si ricorda l'arte del dialogo socratico, si fa vedere la filosofia come l'arte di prendersi cura di se stessi o come l’arte di vivere, etc.

6. Umanesimo e postumanesimo

            Il più grande evento culturale estivo del Bel Paese è “Meeting per l’amicizia fra i popoli”. Questo straordinario incontro, organizzato a Rimini dal Movimento “Comunione e Liberazione”, attira ogni anno circa un milione di partecipanti. Il tema del Meeting 2014 erano le parole: “Verso le periferie del mondo e dell’esistenza. Il destino non ha lasciato solo l’uomo”.

Un elemento importante del Meeting di Rimini sono i problemi filosofici. Ogni anno molti intellettuali di tutto il mondo, che rappresentano ambienti molto diversi a livello ideologico e filosofico, cercano di rispondere alle domande più importanti relative alla condizione attuale della nostra civiltà. Durante il Meeting 2014 uno dei più interessanti dibattiti filosofici, organizzato il 26 agosto, è stato dedicato ai cosiddetti nuovi diritti umani (new human rights). In questa discussione hanno preso parte tre studiosi: il prof. Orlando Carter Snead di Center for Ethics and Culture, University of Notre Dame, USA; il prof. Tommaso Emilio Epidendio della Corte Costituzionale Italiana; il prof. Andrea Simoncini dell’Università degli Studi di Firenze.

Un altro importante dibattito filosofico ha avuto lugo a Rimini il 27 agosto 2014 e si è incentrato sugli aspetti filosofici e storici della secolarizzazione e sull’interpretazione del diritto alla libertà religiosa. A questo l'incontro hanno partecipato due esperti: il prof. Brad Gregory della University of Notre Dame e il prof. Adrian Pabst di Kent University di Canterbury. Il giorno dopo, al Meeting di Rimini, un altro dibattito filosofico ha affrontato le sfide del nichilismo contemporaneo. Vi hanno partecipato, tra gli altri, il prof. Adriano Fabris dell'Università degli Studi di Pisa, il prof. Eugenio Mazzarella della Università degli Studi Federico II di Napoli e il prof. Costantino Esposito dell’Università degli Studi di Bari.

Un altro modo per promuovere la filosofia durante le vacanze estive in Italia sono le conference scientifiche di carattere accademico. Un esempio degli incontri di questo tipo  possono essere i simposi dedicati al patrimonio intellettuale di un importante pensatore italiano: Antonio Rosmini. Il titolo del XV Simposio Rosminiano, tenutosi a Stresa sul Lago Maggiore, nei giorni 27-30 agosto 2014, era : “Uomini, animali o macchine? Scienze, filosofia e teologia per il nuovo umanesimo”. La conferenza ha riunito circa 200 eminenti filosofi, genetisti, teologi, biologi e neuroscienziati provenienti da tutto il mondo.

            Durante quattro giorni di discussioni i partecipanti di questo simposio hanno cercato di trovare delle risposte, tra l’altro, alle seguenti domande: di che tipo di umanesimo abbiamo bisogno oggi? Che cosa è il postumanesimo?  In che cosa si trova la sua essenza e dove trovare le sue radici? Come parlare oggi di personalismo, di coscienza, di responsabilità e di libero arbitrio, nel contesto della nuova ricerca svolta nell'ambito delle neuroscienze? Come valutare le ultime scoperte della neuroscienza che si occupa in un modo interdisciplinare (biologia, chimica e fisica) dello studio del sistema nervoso e sta ampliando sempre più la nostra conoscenza della coscienza morale, del libero arbitrio o della mente? È possibile l’intelligenza artificiale priva di carnalità?  Perché negli ultimi anni sono stati abbandonati dei modelli di intelligenza astratti-disincarnati? È vero che, al fine di avvicinarsi all'intelligenza umana, l'intelligenza artificiale deve prima diventare intelligenza incarnata? 

7. Conclusioni

            Vacanze filosofiche, diversi festival dedicati ai temi della filosofia, conferenze scientifiche, dibattiti televisivi filosofici, filosofia di strada e passeggiate filosofiche, consulenza filosofica, incontri filosofici tenuti con diversi intellettuali e tavole rotonde: tutte queste iniziative ci mostrano oggi molte forme della promozione della riflessione filosofica nella società italiana e della possibilità di usare la filosofia nella vita personale e sociale. In Italia la filosofia è ancora molto presente nella cultura e nella vita sociale di tutto il Paese. Alla fine occorre mettere in rilievo che i diversi modi della promozione della riflessione filosofica nella società italiana si inseriscono nella lunga e ricca tradizione umanistica del popolo italiano.

***

Andrzej Kobyliński – ha studiato presso la Pontificia Università Gregoriana a Roma, attualmente professore di Filosofia presso l’Università del Cardinale Stefan Wyszyński di Varsavia. Ha pubblicato in Italia il volume Modernità e postmodernità. L’interpretazione cristiana dell’esistenza al tramonto dei tempi moderni nel pensiero di Romano Guardini (1998). Recentemente è uscito in italiano il suo articolo Le dimensioni etiche dell’odierna pentecostalizzazione del cristianesimo, “Rivista Teologica di Lugano” 20(2015)2, p. 207-228. In polacco ha pubblicato, tra l’altro, il volume Sulla possibilità di costruire l’etica nichilistica. La proposta di Gianni Vattimo – O możliwości zbudowania etyki nihilistycznej. Propozycja Gianniego Vattima (2014).

---

[1] Questo testo è una forma modificata ed ampliata dell’articolo pubblicato in polacco sotto il titolo “Sprawozdanie z XVII Tygodnia Filozoficznego «La Morale tra Panteismo, Teismo e Ateismo»”, su una rivista della Facoltà di Filosofia Cristiana dell’Università del Cardinale Stefan Wyszyński di Varsavia, “Studia Ecologiae et Bioethicae” 13(2015)1, p. 185-194. Testo riportato in lingua originale più sotto.

[2] Por. http://www.vacanzefilosofiche.altervista.org

[3] Cf. A. Cavadi, Quando ha problemi chi è sano di mente. Breve introduzione al philosophical counseling, La Casa Editrice Rubbettino, Soveria Mannelli 2002; Id., E, per passione, la filosofia. Breve introduzione alla più inutile di tutte le scienze, Di Girolamo Editore, Trapani 2007; Id., Filosofia di strada. La filosofia-in-pratica e le sue pratiche, Di Girolamo Editore, Trapani 2010; Id., Legalità, Di Girolamo Editore, Trapani 2013; Id., La rivoluzione a partire da sé. Un sogno ancora praticabile, Casa Editrice IPOC, Milano 2014.

[4] Cf. E. Rindone, F. Dipalo, M. Trombino, Dio e il divino. Quante vie sono possibili in filosofia per sapere se Dio esiste e, se esiste, per sapere che è?, Edizioni del Giardino dei Pensieri, Perugia 2013; A. Chiaino, M. Trombino, A. Roani, Il mito di Prometeo. Il lavoro che c’è, il lavoro che manca, Edizioni del Giardino dei Pensieri, Perugia 2014.

[5] Cf. A. Caracciolo, Pensiero contemporaneo e nichilismo, Napoli 1976; R. Quaddrelli, L’Italia di fronte al nichilismo, in: Problemi del nichilismo, a cura di C. Magris, W. Kaempfer, Milano 1981, p. 171–180; M. Ruggenini (a cura di), Nichilismo e nichilismi, Avellino 1981; A. Caracciolo, Nichilismo ed etica, Genova 1983, 2002²; V. Verra, Esistenzialismo, fenomenologia, ermeneutica, nichilismo, in: La filosofia italiana dal dopoguerra a oggi, a cura di A. Bausola, G. Badeschi, M. Dal Pra, E. Garin, M. Pera, V. Verra, Roma – Bari 1985, p. 355–421; A Molinaro (a cura di), Interpretazione del nichilismo, Roma 1986; P. Rossi, C. A. Viano, Filosofia italiana e filosofie straniere nel dopoguerra, Bologna 1991; F. Vercellone, Introduzione al nichilismo, Roma – Bari 1992, 2009⁸; A. Caracciolo, Leopardi e nichilismo, Milano 1994, 2002²; G. Cantanaro, Immagini del nulla, Milano 1998; F. Buzzi, Nichilismo, Milano 1998; E. Berti; La filosofia italiana, “Humanitas” 55 (2000) 5, p. 715–721; G. Riconda, La via franco-italiana come risposta al nichilismo, in: La filosofia dopo il nichilismo, Atti del Primo Corso dei “Simposi Rosminiani” (Stresa, 30 agosto – 2 settembre 2000), “Rivista Rosminiana di filosofia e di cultura” XCV (2001) 1–2, p. 15–36; F. Volpi, Il nichilismo, Roma – Bari 2004, 2009².

[6] Nella lingua polacca sono stati pubblicati due libri di questo autore: Pedagogika pamięci. W trosce o nas samych, z myślą o innych, traduzione di A. Skolimowska, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 2009; Zabawa na Tle Życia. Gra Autobiograficzna w Edukacji Dorosłych, traduzione di A. Skolimowska, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010.

QUI DI SEGUITO L'ARTICOLO ORIGINALE IN POLACCO:

Andrzej KOBYLIŃSKI1
Sprawozdanie z XVII Tygodnia Filozof icznego
La Morale tra Panteismo, Teismo
e Ateismo, Saltino-Vallombrosa (Florencja), 21-27 sierpnia 2014
W 1983 r. we Włoszech zorganizowano po raz pierwszy tzw. wa- kacje filozoficzne dla osób, które nie uprawiają filozofii i nie zajmują się zawodowo tą dziedziną wiedzy2. Jednym z głównych pomysło- dawców tego przedsięwzięcia był prof. Augusto Cavadi z Palermo, który na wiele różnych sposobów promuje dzisiaj nad Tybrem sze- roko rozumianą problematykę filozoficzną. Z biegiem lat ta ciekawa inicjatywa przekształciła się w dość specyficzną i bardzo atrakcyjną formę promocji filozofii i edukacji filozoficznej, która łączy w sobie odpoczynek wakacyjny z lekturą książek, dyskusją i udziałem w se- sjach naukowych. Osoby, które wybierają taką formę spędzenia latem tygodniowego lub dwutygodniowego urlopu, każdego dnia uczest- niczą w dwóch seminariach naukowych: od godz. 9.00 do 10.30 i od 18.15 do 19.45. Pozostały czas jest przeznaczony na lektury, rozmowy, spacery, muzea czy koncerty. Materiały konferencyjne z niektórych wakacji filozoficznych zostały opublikowane w formie książkowej3.
1 Adres: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Instytut Filozofii, ul. Wóycickiego 1/3, 01-938 Warszawa, e-mail: akobylinski@wp.pl.
2 Por. http://www.vacanzefilosofiche.altervista.org.
3 Por.E.Rindone,F.Dipalo,M.Trombino,Dioeildivino.Quanteviesonopossibili in filosofia per sapere se Dio esiste e, se esiste, per sapere che è?, Edizioni del Giardino dei Pensieri, Perugia 2013; A. Chiaino, M. Trombino, A. Roani, Il mito di Prometeo.

Studia Ecologiae et Bioethicae UKSW
13(2015)1, 185-194

185

Sprawozdania

Tego rodzaju Tydzień Filozoficzny jest organizowany każdego roku w innym regionie Bel Paese. XVII edycja wakacji filozoficznych odbyła się 21–27 sierpnia 2014 r. w miejscowości Saltino-Vallombrosa niedaleko Florencji. Saltino-Vallombrosa to niewątpliwie wyjątkowe miejsce, położone 1000 metrów n.p.m., należące do najbardziej malowniczych zakątków Toskanii. Jest ono niezwykle ważne dla rozwoju włoskiej myśli filozoficznej i kształtu nowożytnej nauki. Dlaczego? Otóż w tej miejscowości znajduje się słynne opactwo Santa Maria di Vallombrosa, należące do zakonu ojców walombrozjanów (padri vallombrosani) – zgromadzenia założonego w 1039 r. przez św. Giovanniego Gualberta, którego nazwa pochodzi od miejsco- wości Vallombrosa, gdzie powstał pierwszy klasztor tej wspólnoty. Walombrozjanie – obok cystersów, kamedułów, templariuszy, tra- pistów czy kartuzów – są jednym z wielu zakonów męskich wyra- stających z reguły benedyktyńskiej.
To właśnie w tym opactwie zdobywał przez kilka lat swoje wy- kształcenie młody Galileo Galilei – filozof, astronom, matematyk i twórca podstaw nowożytnej fizyki. Przez kilka stuleci opactwo
Vallombrosa należało do najważniejszych ośrodków naukowych na Półwyspie Apenińskim. Walombrozjanie słynęli szczególnie ze swo- ich badań w ramach takich nauk jak astronomia, botanika, matema- tyka, geometria, mechanika czy meteorologia.
Latem 2014 r. na specjalnej wystawie zorganizowanej w opactwie można było oglądać po raz pierwszy ważny manuskrypt opata Diego De’ Franchiego z XVI wieku, w którym wspomina on o Galileuszu jako jednym z nowicjuszy opactwa Vallombrosa. Według tego doku- mentu, przyszły filozof i wielki uczony rozpoczął swój pobyt w opa- ctwie ok. 1578 r. i przebywał w nim ok. czterech lat. Najważniejszym elementem wykształcenia, jakie otrzymał młody Galileo Galilei od ojców walombrozjanów, było przede wszystkim gruntowne pozna- nie zasad logiki Arystotelesa. Grecka struktura myślenia logicznego
Il lavoro che c’è, il lavoro che manca, Edizioni del Giardino dei Pensieri, Perugia 2014.

186

Sprawozdania

wpłynęła niewątpliwie bardzo głęboko na jakość i precyzję jego póź- niejszych odkryć i wypracowanych teorii naukowych.
XVII Tydzień Filozoficzny w Saltino-Vallombrosa został zor- ganizowany pod hasłem Moralność między panteizmem, teizmem a ateizmem. Przez dwa pierwsze dni na seminariach prowadzonych przez prof. Elio Rindonego z Rzymu podjęto problem autonomii oraz teonomii w świecie antycznym i w wiekach średnich. Prelegent zauważył, że poważnego seminarium filozoficznego nie można nie rozpocząć od Greków. To w ich świecie ma swoje początki systema- tyczny namysł nad moralnością. To w Helladzie narodziła się etyka. Sokrates doświadczał istnienia obiektywnych wartości moralnych na drodze intuicyjnej, natomiast Platon i Arystoteles starali się zapewnić im podstawy racjonalne, argumentacyjne, a nawet ontologiczne – poprzez wpisanie wartości moralnych w kompleksową wizję całej rzeczywistości. Dla Greków szczytem etyki była zasada sprawied- liwości: dać każdemu to, co do niego należy i do czego ma prawo.
W tym samym czasie, gdy dojrzewała myśl grecka, na Bliskim Wschodzie rodziła się biblijna koncepcja etyki. Jest ona do dzisiaj wewnętrznie bardzo zróżnicowana, ale można znaleźć jedną wspólną nić Ariadny, która prowadzi od proroków starotestamentalnych do nauczania Jezusa z Nazaretu – to przekonanie, że sprawiedliwość jest ważna, ale niewystarczająca. Skoro Jahwe kocha świat i czło- wieka bezinteresownie, to może także u ludzi wzbudzić postawę
analogiczną. Z tego względu możemy doświadczyć w świecie nie tylko sprawiedliwości, ale także caritas obecnej w postawach i za- chowaniu wielu ludzi. W średniowieczu usiłowano dokonać syntezy mądrości greckiej i mądrości żydowskiej. Nurt bardziej spekulatywny (św. Tomasz z Akwinu) skupił się na racjonalności greckiej kosztem caritas, natomiast nurt bardziej sentymentalny (św. Bonawentura) zachował szaleństwo miłości (św. Franciszek, który całuje człowieka trędowatego), ale kosztem rezygnacji z uzasadnienia o charakterze logiczno-argumentacyjnym.
Podczas seminariów prowadzonych w ciągu kolejnych dni przez prof. Alessandro Roaniego z Fabriano skoncentrowano się na głów- nych elementach filozofii władzy i wolności tworzonej w epoce

187

Sprawozdania

nowożytnej. Przypomniano, że epoka nowożytna narodziła się wraz z Kartezjuszem, który zastosował metodę „matematyczną” nie tylko do metafizyki, ale także do moralności. Tego rodzaju podejście anali- tyczne uniemożliwiło jednak przejście od moralności „tymczasowej” do moralności o charakterze „definitywnym”.
Spójną koncepcję etyki wypracowanej na początku epoki nowo- żytnej znajdujemy u Barucha Spinozy w jednym z jego głównych dzieł Etyka. W porządku geometrycznym dowiedziona, którą opub- likowano po jego śmierci w 1677 r. Zawarta w tej pracy koncepcja moralności opiera się na materialistycznym pojmowaniu człowieka jako części przyrody. Człowiek jest tu przedstawiony jako integralny element natury, który swą przestrzeń kulturową i moralną powinien budować zgodnie z jej prawami. Według Spinozy, wszyscy podle- gamy logicznym, racjonalnie poznawalnym prawidłowościom, lecz jako istoty rozumne także sami tworzymy zasady i prawa, którym podporządkowujemy się w życiu społecznym.
Spinoza był jednym z pierwszych autorów, którzy dostrzegli ilu- zoryczność naszego poczucia wolności i wolnej woli. Twierdził, że człowiek może wybierać tylko w ramach dostępnych możliwości. Jego wybory nie zawsze są dokonywane w sposób świadomy. Spinoza stworzył etykę tym bardziej doskonałą, im bardziej radykalna była jego negacja ludzkiej wolności. Czy ma jednak sens etyka, jeśli nie istnieje wolność? Jaką wartość ma etyka, której nie możemy w sposób wolny sobie przyswoić lub jej odrzucić? Ok. 100 lat później Kant powie, że taka etyka nie ma większego sensu. Dlatego filozof z Królewca postawił w centrum swojego systemu etycznego ludzką wolność i oparł całą moralność na naszym poczuciu obowiązku i imperatywie kategorycznym.
Na seminariach prowadzonych pod koniec Tygodnia Filozoficz- nego przez prof. Francesco Dipalo z Bracciano poszukiwano wspólnie nowych modeli etycznych, które są możliwe po śmierci Boga, o której mówił Nietzsche. Autor Tako rzecze Zaratustra podzielał przekonanie Schopenhauera, że na początku nie było Logosu, ale Absurd. Propozy- cja Nietzschego dotyczyła stworzenia nowych wartości, poza granicą dobra i zła, której nie da się uchwycić lub obronić po śmierci Boga.

188

Sprawozdania

Jego wizję moralną można nazwać nihilizmem aktywnym, twórczym i pozytywnym, który przyjmuje wiele rozwiązań hellenistycznych i w niektórych aspektach przypomina buddyjską wizję świata.
Prof. Francesco Dipalo stwierdził, że w świecie po śmierci Boga trzeba przyjąć, że życie jest wiecznym procesem ciągłego stawania się i czymś bardzo nietrwałym. Tego rodzaju akceptacja zmienności życia nie powinna jednak prowadzić do desperacji rozbitka, który utracił wszelki pewny fundament. Przeciwnie – doświadczenie życia w jego kruchości i przemijalności budzi w nas nową wrażliwość reli- gijną i otwiera nas na nowe spotkanie z sacrum. W tej perspektywie życie oznacza niekończący się proces ciągłego uwalniania się od fałszywych fundamentów i powierzania się bezbrzeżnemu oceanowi egzystencji, który jest nieskończony i nieokreślony. Ów bezgraniczny ocean to nicość – gości nas ona za życia i czeka na nas po śmierci, przypomina nirwanę czyli nieuwarunkowany stan wyzwolenia od cyklu narodzin i śmierci oraz ostateczne uwolnienie od cierpienia i jego przyczyn.
Tygodnie Filozoficzne nad Tybrem są także dobrą okazją do promocji innych form przybliżania społeczeństwu problematyki filozoficznej i ożywiania w różnych środowiskach zainteresowania filozofią. Organizatorzy wakacji filozoficznych są jednocześnie dorad- cami filozoficznymi. W Bel Paese kilkadziesiąt osób ma tego rodzaju uprawnienia i wykonuje taki zawód. Doradcy filozoficzni zajmują się tzw. praktykami filozoficznymi (Pratiche Filosofiche) lub doradztwem filozoficznym (Consulenza Filosofica). Zawód doradcy filozoficznego Phronesis mogą wykonywać te osoby, które mają odpowiednie przy- gotowanie i spełniają kryteria ustalone przez Phronesis – Włoskie Stowarzyszenie Doradztwa Filozoficznego (Società Italiana per la Consulenza Filosofica).
Włoscy twórcy doradztwa filozoficznego odwołują się do idei i me- tod wypracowanych przez niemieckiego filozofa Gerda Achenbacha, który w 1982 r. założył Międzynarodowe Stowarzyszenie Praktyki Filozoficznej (Internationale Gesellschaft für Philosophische Praxis).
Achenbach twierdzi, że doradca filozoficzny powinien być ukierun- kowany na filozofowanie w kręgu codzienności swego interlokutora

189

Sprawozdania

i stosować jego język, którym potrafi przełożyć – stosując metodę majeutyczną – wielkie i ciągle otwarte pytania myśli filozoficznej na poziom codzienności.
Osoby związane z Tygodniami Filozoficznymi oraz Włoskim Stowarzyszeniem Doradztwa Filozoficznego organizują także w mie- siącach letnich w miejscowościach turystycznych festiwale tzw. fi- lozofii ulicznej. Jedną z takich nowych form promocji filozofii był Filofest – Festiwal Filozofii Ulicznej (Il Festival della filosofia di strada), zorganizowany od 28 do 31 sierpnia 2014 r. w mieście Fermo nad
Adriatykiem. Temat trzeciej edycji tego festiwalu brzmiał następu- jąco: „Zamieszkiwać tymczasowość. Zmienne scenariusze, właściwa odległość, nowa równowaga” (Abitare la precarietà. Fluidi scenari, giusta distanza, nuovi equilibri).
Zwolennicy tego rodzaju inicjatyw twierdzą, że filozofia nie może mieć samej siebie za przedmiot refleksji, ale musi odpowiadać na py- tania, które przynoszą człowiekowi kosmos, historia i społeczeństwo. W ramach Filofest 2014 wygłoszono wiele różnych referatów oraz zorganizowano liczne laboratoria, warsztaty i koncerty. W progra- mie był także m.in. spacer filozoficzny wzdłuż malowniczo położo- nego jeziora San Ruffino, któremu towarzyszył następujący temat:
„Filozofia uliczna. Filozofia w praktyce” (Filosofia di strada. Filosofia- in-pratica). Przewodnikiem tego spaceru, głoszącym co pewien czas w trakcie wspólnej wędrówki krótkie odczyty filozoficzne, był prof.
Augusto Cavadi – jeden z pionierów współczesnej „filozofii w prak- tyce” (filosofia-in-pratica), autor książek, które prezentują najważ- niejsze współczesne koncepcje tej formy uprawiania, wykorzystania i promocji filozofii4.
4 Por. A. Cavaldi, Quando ha problemi chi è sano di mente. Breve introduzione al philosophical counseling, La Casa Editrice Rubbettino, Soveria Mannelli 2002; tenże, E, per passione, la filosofia. Breve introduzione alla più inutile di tutte le scienze, Di Girolamo Editore, Trapani 2007; tenże, Filosofia di strada. La filosofia-in-pratica e le sue pratiche, Di Girolamo Editore, Trapani 2010; tenże, Legalità, Di Girolamo Editore, Trapani 2013; tenże, La rivoluzione a partire da sé. Un sogno ancora prati- cabile, Casa Editrice IPOC, Milano 2014.

190

Sprawozdania

Jednym z najciekawszych wydarzeń Festiwalu Filozoficznego w Fermo było niewątpliwie „Laboratorium nocnej podróży eko- narracji” (Laboratorio notturno in cammino di econarrazione), które poprowadził prof. Duccio Demetrio – założyciel i dyrektor naukowy Wolnego Uniwersytetu Autobiografii (Libera Università dell’Autobiografia) oraz Akademii Milczenia (Accademia del Silenzio). Jest on także autorem kilkudziesięciu książek z pogranicza filozofii, psychologii i literatury, które promują wyrażanie siebie tak przez rozwój własnego myślenia wewnętrznego i autoanalitycznego, jak i przez praktykę filozoficzną oraz terapeutyczną5.
Ważnym elementem Filofest 2014 była także dyskusja teologiczna „Niepewność wiary” (La precarietà del credere) między liberalnym teologiem katolickim Vito Mancuso a filozofem i teologiem Paolo Triannim, który zajmuje się w swoich badaniach relacją między chrześcijaństwem a hinduizmem. Warto dodać, że w ramach tego
rodzaju festiwali organizuje się także dyskusje filozoficzne przy kawie, przypomina się sztukę dialogu sokratejskiego, ukazuje się filozofię jako sztukę troski o siebie samych czy też jako sztukę życia itp.
We Włoszech, oprócz nowych form promocji filozofii, można spotkać wiele innych inicjatyw, które przybliżają problematykę filozo- ficzną poprzez tradycyjną formę wykładów, konferencji czy dyskusji panelowych. W tego rodzaju wydarzenia obfitują przede wszystkim miesiące letnie. Szczególnie w czasie wakacji organizuje się w wielu miejscowościach ogromną ilość tego rodzaju spotkań, na których filozofowie czy pisarze podejmujący problematykę filozoficzną spo- tykają się ze swoimi sympatykami i czytelnikami.
W ciągu lata wydarzeniem kulturalnym w Bel Paese, które przy- ciąga każdego roku ok. miliona uczestników, jest „Meeting przyjaźni między narodami” (Meeting per l’amicizia fra i popoli). To niezwykłe
5 W języku polskim ukazały się dwie książki tego autora: Pedagogika pamięci. W trosce o nas samych, z myślą o innych, tłum. z wł. A. Skolimowska, Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 2009; Zabawa na Tle Życia. Gra Autobiograficzna w Edukacji Dorosłych, tłum. z wł. A. Skolimowska, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010.

191

Sprawozdania

spotkanie jest organizowane od 35 lat nad Adriatykiem w kom- pleksie turystyczno-konferencyjnym Fiera di Rimini, położonym ok. 10 km od centrum Rimini, przez ruch „Komunia i Wyzwolenie” (Comunione e Liberazione), założony w latach 50. ubiegłego wieku przez ks. Luigiego Giussaniego. W tym roku Meeting odbywał się pod hasłem „W stronę periferii świata i egzystencji. Los nie zostawił człowieka samego” (Verso le periferie del mondo e dell’esistenza. Il destino non ha lasciato solo l’uomo). W ramach tego spotkania od 24 do 30 sierpnia 2014 r. zorganizowano w Fiera di Rimini w siedmiu ogromnych salach m.in. 100 konferencji, na które zaproszono ponad 280 prelegentów. W największej z sal konferencyjnych, Auditorium Intesa Sanpaolo, ciekawych dyskusji słuchało jednocześnie 10 tysięcy uczestników. Konferencjom poświęconym kulturze, polityce czy ekonomii towarzyszyły różnego rodzaju wystawy, koncerty, spektakle teatralne, filmy itp.
Ważnym elementem każdego Meetingu w Rimini jest proble- matyka filozoficzna. Co roku wielu intelektualistów z całego świata, reprezentujących bardzo różne środowiska ideowe i światopoglą- dowe, próbuje udzielić odpowiedzi na najważniejsze pytania zwią- zane z obecną kondycją naszej cywilizacji. W Meetingu 2014 jedna z najciekawszych debat filozoficznych dotyczyła tzw. nowych praw człowieka, która została zorganizowana 26 sierpnia. W tej dyskusji wzięły udział trzy następujące osoby: prof. Orlando Carter Snead z Center for Ethics and Culture, University of Notre Dame, USA; prof. Tomaso Emilio Epidendio z Trybunału Konstytucyjnego Włoch; prof.
Andrea Simoncini z Università degli Studi di Firenze.
W kolejnej ważnej debacie, która miała miejsce 27 sierpnia, doty- czącej filozoficznych i historycznych aspektów sekularyzacji oraz ro-
zumienia prawa do wolności religijnej, uczestnicy spotkania w Rimini mogli posłuchać opinii m.in. prof. Brada Gregory’ego z University of Notre Dame czy prof. Adriana Pabsta z Kent University w Canterbury. Natomiast 28 sierpnia inspirująca dyskusja filozoficzna dotyczyła wyzwań, jakie stawia przed nami współczesny fenomen nihilizmu. Wzięli w niej udział m.in. prof. Adriano Fabris z Università degli Studi di Pisa, prof. Eugenio Mazzarella z Università degli Studi Federico

192

Sprawozdania

II di Napoli oraz prof. Costantino Esposito z Università degli Studi di Bari.
Inną wakacyjną formą promocji filozofii nad Tybrem są tema- tyczne konferencje naukowe. Przykładem takich spotkań mogą być sympozja poświęcone dziedzictwu ważnego włoskiego myśli- ciela Antonia Rosminiego. Tytuł XV Sympozjum Rosminiańskiego (Simposi Rosminiani) zorganizowanego w miejscowości Stresa na północy Włoch nad jeziorem Maggiore od 27 do 30 sierpnia 2014 r. brzmiał następująco: „Ludzie, zwierzęta czy maszyny? Nauka, filozo- fia i teologia dla nowego humanizmu” (Uomini, animali o macchine? Scienze, filosofia e teologia per il nuovo umanesimo). Konferencja zgromadziła ok. 200 wybitnych filozofów, genetyków, teologów, bio- logów, neurologów z całego świata.
W ciągu czterech dni obrad szukano odpowiedzi m.in. na nastę- pujące pytania: Jakiego humanizmu dzisiaj potrzebujemy? Czym jest posthumanizm, w czym tkwi jego istota i gdzie szukać jego korzeni? Jak mówić dzisiaj o personalizmie, sumieniu, odpowie- dzialności i wolnej woli w kontekście nowych badań prowadzonych w ramach neurologii? Jak oceniać najnowsze odkrycia neuronauki, która zajmuje się w sposób interdyscyplinarny (biologia, chemia i fi- zyka) badaniem układu nerwowego i poszerza naszą wiedzę na temat świadomości, wolnej woli czy umysłu? Czy jest możliwa sztuczna inteligencja pozbawiona cielesności i dlaczego w ostatnich latach porzucono modele inteligencji o charakterze „abstrakcyjno-odcie- leśnionym” (astratti-disincarnati)? Czy jest prawdziwe twierdzenie, że aby przybliżyć się do ludzkiej inteligencji, sztuczna inteligencja musi stać się „inteligencją wcieloną” (intelligenza incarnata)?
We Włoszech, oprócz Meetingu w Fiera di Rimini czy wielu tra- dycyjnych konferencji naukowych lub debat telewizyjnych na tematy filozoficzne, bardzo popularne są wakacyjne spotkania z różnymi intelektualistami, organizowane szczególnie latem w ważnych miej- scowościach turystycznych. W ostatnich latach rekordy popularno- ści biją konferencje, które głosi wenecki filozof i polityk Massimo Cacciari. Jego filozofia jest zasadniczo filozofią kultury, radykalną krytyką różnych form ideologii.

193

Sprawozdania

Cacciari przeszedł długą intelektualną drogę od Marksa do Nietzschego, od materializmu do nihilizmu. Ostatnio trafnie sfor- mułował pytania o etykę w kontekście nihilizmu oraz celne uwagi dotyczące moralności publicznej w społeczeństwach wielokulturo- wych. Latem 2014 r. zorganizowano kilkanaście spotkań w różnych regionach Bel Paese z udziałem tego filozofa. Niektórych wystąpień Cacciariego słuchało ponad 500 osób. Szczególnym zainteresowa- niem cieszyły się konferencje poświecone problematyce filozoficz- nej obecnej w Boskiej Komedii Dantego Alighieriego i Antygonie Sofoklesa.
Wakacje filozoficzne, festiwale poświęcone problematyce filozo- ficznej, konferencje naukowe, filozoficzne debaty telewizyjne czy odczyty, filozofia uliczna czy spacery filozoficzne, doradztwo filo- zoficzne, spotkania organizowane z różnymi intelektualistami czy dyskusje panelowe pokazują nam różne współczesne formy promocji nad Tybrem szeroko rozumianej filozofii oraz nowe formy jej wyko- rzystania w życiu osobistym i społecznym.

194